دادگاه اطفال و نوجوانان

به موجب ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲، دادگاه اطفال و نوجوانان، صلاحیت رسیدگی به جرائم دو دسته از افراد را دارد: اطفال و اشخاص کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی (نوجوانان)

منظور از طفل، کسی است که به حد بلوغ شرعی نرسیده است (تبصره ۱ ماده  ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری)

 سن بلوغ در پسر، پانزده سال تمام قمری و در دختر نه سال تمام قمری است (تبصره ۱ ماده ۱۲۱۰ قانون مدنی و ماده ۱۴۷ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲)

باید گفت که مطابق مواد ۱۴۶ و ۱۴۸ قانون مجازات اسلامی، افراد نابالغ، مسئولیت کیفری ندارند و در صورت ارتکاب جرم، در خصوص آنان، اقدامات تامینی و تربیتی  در نظر گرفته می شود.

در ماده ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری ۱۳۹۲ اصل بر این است که رسیدگی به کلیه جرایم اطفال و افراد کمتر از ۱۸ سال تمام شمسی، در صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان می باشد؛ به استثنای موارد مقرر در ماده ۳۱۵  که  بیان می دارد: اگر اطفال و نوجوانان، مرتکب یکی از جرایم مشمول صلاحیت دادگاه کیفری یک یا دادگاه انقلاب شوند به جرایم آنان در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان رسیدگی می شود و متهم از کلیه امکاناتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می شود بهره مند خواهد شد.

هرگاه یک یا چند طفل یا نوجوان با مشارکت یا معاونت اشخاص بزرگسال مرتکب جرم شوند و یا در ارتکاب جرم با اشخاص بزرگسال معاونت نمایند، فقط به جرائم اطفال و نوجوانان در دادگاه اطفال و نوجوانان رسیدگی می شود (ماده ۳۱۲ قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲)

همچنین مطابق تبصره ۱ ماده ۳۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری، هرگاه شخصی متهم به ارتکاب جرائم متعددی باشد که رسیدگی به بعضی از آنها در صلاحیت دادگاه کیفری یک و رسیدگی به بعضی دیگر در صلاحیت دادگاه کیفری دو و یا اطفال و نوجوانان است به تمام جرایم او در دادگاه کیفری یک رسیدگی میشود.

نکته حائز اهمیت این است که مطابق ماده ۴۰۲ قانون آیین دادرسی کیفری، در مواردی که دادگاه کیفری یک حسب مقررات قانون آیین دادرسی کیفری، صلاحیت رسیدگی به جرائم موضوع صلاحیت دادگاه اطفال و نوجوانان را دارد رعایت مقررات مربوط به رسیدگی جرائم اطفال و نوجوانان الزامی است.

اما اگر در حین رسیدگی، سن متهم از ۱۸ سال تمام تجاوز نماید رسیدگی به اتهام وی مطابق قانون آیین دادرسی کیفری، در دادگاه اطفال و نوجوانان ادامه می‌یابد اما اگر قبل از شروع به رسیدگی، سن متهم از ۱۸ سال تمام تجاوز کند بر حسب اتهام انتسابی، رسیدگی در دادگاه کیفری صالح صورت می‌گیرد و چنانچه رسیدگی به اتهام در صلاحیت دادگاه کیفری یک یا انقلاب باشد رسیدگی در دادگاه کیفری یک ویژه رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان انجام می شود لکن متهم از کلیه امتیازاتی که در دادگاه اطفال و نوجوانان اعمال می‌گردد بهره‌مند خواهد شد (تبصره ۲ ماده ۳۰۴ و ماده ۳۱۵ اصلاحی قانون آیین دادرسی کیفری)

دادگاه اطفال و نوجوانان وقت رسیدگی را تعیین و به والدین، اولیا  یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان، وکیل وی دادستان و شاکی ابلاغ می‌کند (ماده ۴۱۲ قانون آیین دادرسی کیفری)

در جرایم تعزیری درجه شش، هفت، و هشت و همچنین در جرایم تعزیری که مجازات قانونی آنها غیر از حبس است، هرگاه متهم و والدین یا سرپرست قانونی او و همچنین در صورت داشتن وکیل، وکیل او حاضر باشند و درخواست رسیدگی نمایند و موجبات رسیدگی نیز فراهم باشد، دادگاه میتواند بدون تعیین وقت، رسیدگی و اتخاذ تصمیم نماید (تبصره ۲ ماده ۴۱۰ قانون آیین دادرسی کیفری)

در دادگاه اطفال و نوجوانان، والدین، اولیا یا سرپرست طفل و نوجوان، وکیل مدافع، شاکی، اشخاصی که  نظر آنان در تحقیقات مقدماتی جلب شده، شهود، مطلعان و مددکار اجتماعی سازمان بهزیستی حاضر می‌شوند. حضور اشخاص دیگر در جلسه رسیدگی با موافقت دادگاه بلامانع است (ماده ۴۱۳ قانون آیین دادرسی کیفری)

هرگاه مصلحت طفل اقتضا کند، ممکن است تمام یا قسمتی از دادرسی در غیاب او به عمل آید. رای دادگاه در هر صورت حضوری محسوب میشود (ماده ۴۱۴ قانون آیین دادرسی کیفری)

در جرایمی که رسیدگی به آنها در صلاحیت دادگاه کیفری یک است یا جرایمی که مستلزم پرداخت دیه یا ارش بیش از خمس {یک پنجم} دیه کامل است، و در جرایم تعزیری درجه ۶ و بالاتر، دادسرا و یا دادگاه اطفال و نوجوانان به ولی یا سرپرست قانونی متهم ابلاغ می کند که برای او وکیل تعیین کند. در صورت عدم تعیین وکیل، یا عدم حضور وکیل بدون اعلام عذر موجه، در مرجع قضایی برای متهم وکیل تعیین می شود. در جرایم تعزیری درجه هفت و هشت، ولی یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان می‌تواند خود از وی دفاع و یا وکیل تعیین نماید. نوجوان نیز میتواند از خود دفاع کند (ماده ۴۱۵ قانون آیین دادرسی کیفری)

به دادخواست ضرر و زیان ناشی از جرم که در دادگاه اطفال و نوجوانان مطرح می گردد، طبق مقررات قانونی رسیدگی و حکم مقتضی صادر می‌شود. در هنگام رسیدگی به دعوای ضرر و زیان، حضور طفل لازم نیست مگر آنکه توضیحات وی برای صدور رای ضروری باشد (ماده ۴۱۶ قانون آیین دادرسی کیفری)

درخواست تجدید نظر می تواند توسط نوجوان یا ولی یا سرپرست قانونی طفل یا نوجوان و یا وکیل آنان به عمل آید. دادستان نیز هرگاه آراء و تصمیمات دادگاه را مخالف قانون بداند می تواند درخواست تجدید نظر نماید. مدعی خصوصی می‌تواند فقط از حکم مربوط به ضرر و زیان یا برائت یا قرار منع یا موقوفی یا تعلیق تعقیب و یا قرار بایگانی کردن پرونده تجدید نظرخواهی کند (ماده ۴۴۷ قانون آیین دادرسی کیفری)

مرجع فرجام خواهی از آراء و تصمیمات دادگاه کیفری یک، ویژه رسیدگی به جرایم اطفال و نوجوانان، دیوان عالی کشور است (ماده ۴۴۴ قانون آیین دادرسی کیفری)

ماده ۹۱ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲: « در جرایم موجب حد یا قصاص، هرگاه افراد بالغ کمتر از ۱۸ سال، ماهیت جرم انجام شده و یا حرمت آن را درک نکنند و یا در رشد و کمال عقل آنان شبهه وجود داشته باشد، حسب مورد با  توجه به سن آنها به مجازات های پیش بینی شده در این فصل محکوم می‌شوند.

تبصره-  دادگاه برای تشخیص رشد و کمال عقل میتواند نظر پزشکی قانونی را استعلام یا از هر طریق دیگر که مقتضی بداند استفاده کند.»

رای وحدت رویه شماره ۷۳۷ مورخ  ۱۱/۹/۱۳۹۳ در خصوص نحوه درخواست اعاده دادرسی برای محکومان به قصاص نفس که سن آنان در زمان ارتکاب جرم کمتر از ۱۸ سال تمام بوده است:

نظر به اینکه مقررات بند «ب» ماده ۱۰ قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ با توجه به عبارت صدر ماده، از جرایم حدود و قصاص انصراف دارد و اختیارات پیش‌بینی‌شده برای قاضی اجرای احکام در مورد درخواست اصلاح حکم و یا حق مراجعه محکوم علیه به دادگاه برای تخفیف مجازات، به نحوی که در بند مذکور مقرر شده است با بند ۷ ماده ۲۷۲ قانون آیین دادرسی دادگاه‌های عمومی و انقلاب در امور کیفری مغایرتی نداشته و آن را نسخ ننموده است لذا محکومان به قصاص نفس که سن آنان در زمان ارتکاب جرم کمتر از ۱۸ سال تمام بوده و احکام قطعی محکومیت آنان قبل از لازم الاجرا شدن قانون مجازات اسلامی مصوب ۱۳۹۲ صادر شده چنانچه مدعی شمول شرایط مقرر در ماده ۹۱ این قانون باشند به لحاظ اینکه تبدیل و تغییر مجازات به ترتیب مذکور در این ماده مآلا تخفیف مجازات و تعیین کیفر مساعدتر به حال متهم به شمار می آید، می توانند بر اساس بند ۷ ماده ۲۷۲ قانون آیین دادرسی کیفری درخواست اعاده دادرسی نمایند.»

دادگاه اطفال و نوجوانان  | قرار تأمین کیفری اطفال و نوجوانان در قانون آیین دادرسی کیفری

در قانون آیین دادرسی کیفری، به طور کلی، سه قرار تأمین برای اطفال و نوجوانان پیش بینی شده است که عبارتند از:

۱- قرار اخذ کفیل برای نوجوانان

۲- قرار وثیقه برای نوجوانان

۳- قرار نگهداری موقت برای اطفال

در خصوص قرار کفالت و وثیقه مطلب خاصی وجود ندارد. رجوع شود به «قرار اخذ کفیل» و «قرار وثیقه» در سایت وکیل سرا ؛

اما با توجه به اهمیت قرار نگهداری موقت، نکات مختصری را بیان می نماییم.

دادگاه اطفال و نوجوانان  | قرار نگهداری موقت در مورد اطفال و نوجوانان

قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ از قراری با نام نگهداری موقت که در واقع، قرار بازداشت موقت است سخن به میان آورده است. تفاوت قرار نگهداری موقت با قرار بازداشت موقت بزرگسالان آن است که نتیجۀ قرار نگهداری موقت، اعزام متهم به کانون اصلاح و تربیت است. در حالی که نتیجۀ قرار بازداشت موقت، اعزام متهم به زندان است.

سوالی که مطرح می­شود آن است که اگر نوجوانی که برای او قرار نگهداری موقت صادر شده در جریان تحقیقات مقدماتی سن او از هیجده سالگی تجاوز نماید، آیا محل نگهداری او از کانون اصلاح و تربیت به زندان تغییر خواهد کرد یا خیر؟ در پاسخ باید گفت از تبصرۀ ۲ مادۀ ۳۰۴ قانون آیین دادرسی کیفری می­توان اینگونه نتیجه گرفت که چون تغییر سن در حین رسیدگی، موجب تغییر مرجع رسیدگی نمی­شود، بنابراین محل نگهداری نیز تغییر نمی­کند. اما در مقابل نیز می­توان گفت که قیاس مرجع رسیدگی با محل نگهداری متهم، قیاس مع الفارق است، زیرا کسی که از سن هیجده سالگی تمام خارج شود، از لحاظ شرایط فکری و عقلانی و رفتاری، با کسی که در سنین نوجوانی است متفاوت است و با علم به این تفاوت، نمی­توان او را در محل نگهداری اطفال و نوجوانان نگهداری کرد. بنابراین، محل نگهداری اینان پس از رسیدن به سن نوزده سال و بالاتر، زندان خواهد بود نه کانون اصلاح و تربیت. به نظر می­رسد این توضیح قابل دفاع باشد.

شایان ذکر است از آنجایی که به دلالت تبصرۀ مادۀ۲۸۷ قانون آیین دادرسی کیفری، آثار و احکام قرار بازداشت موقت در مورد قرار نگهداری موقت نیز جاری است، بنابراین، رعایت مهلت­های بازبینی (یکماهه و دو ماهه) و حقوق متهم در مورد این قرار باید رعایت شود.

وکیل سرا؛

مصطفی محمدی: وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی

عضو کانون وکلای دادگستری مرکز